«جنگ روانی» که در منابع به عنوان شگفت انگیزترین پدیدۀ اجتماعی از آن یاد میشود، ریشه در اعماق حیات انسانی و اعصار گذشته دارد. دنیا، دنیای تبلیغات است؛ هر رفتار سیاسی میتواند یک حرکت تبلیغاتی باشد که به منظور اغوای دیگران طراحی شده است. بسیاری از صاحب نظران و استراتژیستهای جنگ، جنگ روانی را خطرناکترین نوع جنگ تلقی مینمایند؛ زیرا دشمن برای تضعیف روحیۀ مردم و تسلیم و شکست نیروهای رزمنده، عقاید و احساسات و تمایلات آنان را نشانه میگیرد. از این رو، جنگ روانی در عصر حاضر در رأس مسائل نظامی قرار گرفته است.
در جنگ جهانی اوّل، فرانسوی ها و انگلیسیها با پخش اوراق تبلیغاتی و روزنامه از هواپیما، به جنگ روانی با متحدین پرداختند. در خلال جنگ جهانی دوّم نیز نیروهای متخاصم براساس نظرات رهبران خود از جنگ روانی استفاده نمودند. چرچیل در این رابطه میگوید:«بسیار اتفاق افتاده که جنگ روانی مسیر تاریخ را تغییر داده است و در تاریخ جنگها مثالهای افزون بر شمارش یافت میشود. پیروزیهایی که ماشین جنگی را از کار انداخته اما نتوانسته روحیۀ معنوی نیروهایش را از پای در آورد؛ به همین دلیل این پیروزیهای ناقص مدت کمی دوام آورده و پس از آن نیروی غالب، شکست خورده و جناح مقابل پیروزی خود را تثبیت کرده است.»(جنگ روانی، ترجمه گروه انسانی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی،ص۱۷)
جنگ روانی بنا به نگرشهای مختلف تعاریف مختلفی دارد:
۱.مجموعه اقدامات یک کشور به منظور اثرگذاری و نفوذ در عقاید و رفتار دولتها و مردم خارجی در جهت مطلوب که با ابزارهایی غیر از ابزارهای نظامی، سیاسی، اقتصادی انجام میشود. در این میان جنگ تبلیغاتی رکن اساسی جنگ روانی است.
۲.طیف وسیعی از فعالیتها نظیر ترور و خشونت نمادین را که به منظور ارعاب یا ترغیب مخالفین طراحی میشوند، در برمیگیرد.
۳.شکل دادن به نگرشهای عمومی ملت است و آنرا طیف وسیعی از فعالیتها و اقدامات سیاسی، نظامی و حتی جنگ و گریز چریکی و دیگر اقدامات شبه نظامی در مناطق پشت جبهه دشمن تشکیل میدهد.
۴.فعالیتهایی که به طور مشخص در قلمروی نیروهای مسلح انجام میگیرد؛ بنابراین، جنگ روانی تلاشی است که بر پخش تبلیغات برای مخاطبانی خاص و به منظور پشتیبانی از مأموریت نظامی متمرکز میشود.
از جمعبندی نظریه های فوق میتوان، جنگ روانی را به این شکل تعریف کرد: «استفادۀ برنامه ریزی شده از تبلیغات به وسیلۀ عوامل آشکاری همچون رادیو، تلویزیون، مطبوعات و...و عوامل پنهانی مانند شایعه، به منظور تحریف عقاید، تضعیف روحیۀ مردم یا ارتش دشمن و بی اعتبار کردن انگیزه ها و کاستن از اقتدار حکومت مخالف»
فرق جنگ روانی با عملیات روانی و جنگ سرد
فرق جنگ روانی با عملیات روانی این است در این است که عملیات روانی وسیعتر از جنگ روانی و در واقع دربرگیرندۀ جنگ روانی میباشد.
اما تفاوت جنگ روانی با جنگ سرد در این است که جنگ سرد یک سری عملیات است که در ارتباط با متحدین، بیطرفها و افراد داخل کشور صورت میپذیرد ولی جنگ روانی شامل تبلیغاتی میشود که هدف آن دشمن است، ضمن اینکه جنگ روانی از قوای ارتش نیز استفاده میکند تا بیشترین تأثیر را بر ارادۀ دشمن بگذارد و کمترین خسارت را تحمل نماید ولی در جنگ سرد از قوای نظامی استفاده نمیشود. تفاوتهای دیگری هم ذکر شده است.
دیدگاه ها و دکترینهای موجود دربارۀ جنگ روانی
دیدگاه اول: جنگ روانی به اقداماتی گفته میشود که برای تأثیرگذاری بر عقاید و عواطف دشمن جهت تغییر، تخریب و تضعیف روحیۀ او طراحی میشود تا هدفهایی که از طریق عملیات نظامی تعقیب میشود، پشتیبانی نماید. طرفداران این نگرش تبلیغات را جزء اصلی و اساسی جنگ روانی میدانند.
دیدگاه دوم: جنگ روانی پدیده ای است که تمام افراد جامعه را تحت تأثیر قرار میدهد و طیف وسیعی از فعالیتها نظیر ترور شخصیت و جاسوسی، براندازی و آدمکشی، تروریسم و سانسور را در بر میگیرد و با دامن زدن به تنشها و ناهنجاریهای اجتماعی و بحرانهای متوالی، جامعه را به سمت خاص سوق میدهد و با شناخت کافی از انگیزه و تفکرات مردم با امکانات و تکنیکها و ابزار مناسب تلاش میکند تا تعارضات روانی و اجتماعی را تشدید کرده و از تنشهای ایجاد شده نهایت برده برداری سیاسی، اقتصادی و نظامی را کرده باشد.
دیدگاه سوم: این گروه جنگ روانی را طیفی از فعالیتهای سیاسی، نظامی، جنگهای چریکی و اقدامات شبه نظامی میدانند و معتقدند که هدف جنگ روانی چه در زمان جنگ و چه در زمان صلح، حمایت و پشتیبانی از عملکردهای سیاسی و نظامی دولتها بوده است.
عوامل مؤثر در جنگ روانی
۱.عوامل ذهنی:
الف.شناخت ذهنی افراد مخاطب: شناخت ویژگیهای فکری، روانی و اعتقاد شخصی وی
ب.شناخت محیط پیرامون مخاطب: شناخت فضای زندگی جوامع
ج.ویژگیهای مجریان جنگ روانی: داشتن مهارتها و تخصص کافی
۲.عوامل عینی و محیطی
الف.اختلافات مذهبی: مثل اختلافات بین شیعه و سنی
ب.اختلافات قومی: مثل تحریک قومیتهای ترک و کرد
ج.اختلافات نژادی: مثل بحثهای نژادی از قبیل پان ایرانیسم و پان عربیسم و ...
د.اختلافات طبقاتی: تحریک طبقات مختلف جامعه علیه حکومت
۳.سایر شرایط مؤثر در جنگ روانی
الف.خودداری از سخنان انتزاعی و کلی
ب.ادغام عملیات روانی در طرحهای کلی عملیات نظامی
ج.گفتن حقیقت: هر چند در همه جا و به همه کس حقیقت به طور کامل گفته نمیشود
د.وجود شرایط لازم برای پیام در عملیات روانی: جذاب و قابل درک و برانگیزندۀ احساسات روانی و در صدد پاسخگویی به نیازهای مخاطب باشد و فاقد تاخت و تاز به عقاید و عواطف مخاطب باشد
اهداف جنگ روانی
۱.القای غم: بزرگنمایی نقاط ضعف و کوچکنمایی نقاط قوت در کنار بزرگنمایی آرزوها و درخواستها و کوچکنمایی امکانات و دستاوردها از روشهای القای غم و یأس است. نقش وسایل ارتباطی و خبری در این مورد خیلی زیاد است.
۲.القای یأس و ناامیدی: با تکرار سخن در مورد محرومیت، خرابیها، شکست در جنگ، خونریزی و ...و با استفاده از عوامل اقتصادی، سیاسی و روانی حالت سرخوردگی را در آنان به وجود میاورند و در زمان مناسب سرخوردگی را به ناامیدی بدل میکنند.
۳.ایجاد رعب و وحشت: با خبرهایی که ایجاد رعب و وحشت میکند سعی در تخریب فکری و روانی مردم میکنند.
منبع: کتاب جنگ روانی، پژوهشکده تحقیقات اسلامی